7 Cudów
Wrocławia i Dolnego Śląska
Ofiarowanie w świątyni z ołtarza w kościele św. Elżbiety
Monumentalny i zachwycający walorami artystycznymi późnogotycki ołtarz główny
w kościele pw. św. Elżbiety we Wrocławiu – wybitne dzieło słynnego norymberskiego
malarza Hansa Pleydenwurffa – był dumą mieszkańców XV-wiecznego
nadodrzańskiego grodu.
MAŁGORZATA WANKE-JAKUBOWSKA
Wrocław
Ołtarz główny w kościele pw. św. Elżbiety we Wrocławiu
ARCHIWUM OŚRODKA PAMIĘĆ I PRZYSZŁOŚĆ
Najznamienitsi przedstawiciele wrocławskich rodów nie szczędzili starań i pieniędzy, by zapewnić najważniejszej świątyni miasta okazały wygląd oraz najwyższej klasy wystrój i wyposażenie. Malowana kwatera z fragmentem sceny Ofiarowania w świątyni to jeden z dwóch przetrwałych do dziś elementów słynnego ołtarza.
Dogodne położenie Wrocławia przy tzw. Drodze Królewskiej (Via Regia) – jednym z najważniejszych szlaków handlowych Europy – oraz gęsta sieć powiązań śląskich kupców prowadzących interesy niemal na całym kontynencie ułatwiały kontakt z najważniejszymi centrami produkcji artystycznej. Mimo wielu zawieruch dziejowych wpływających na kondycję miasta Wrocław właściwie nigdy nie stracił ważnej pozycji w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, odgrywając rolę nie tylko siedziby książęcej i biskupiej, lecz także ważnego centrum wymiany handlowej, produkcji rzemieślniczej oraz ośrodka kulturalnego.
Te okoliczności, w połączeniu z ambicjami wrocławian pragnących, niezależnie od epoki, otaczać się dziełami najwyższej klasy artystycznej i wzbogacać nimi przestrzeń miasta, przełożyły się na import wielu interesujących dzieł sztuki oraz napływ zagranicznych twórców nad Odrę.
Najważniejsza świątynia Wrocławia
Przez stulecia kościół św. Elżbiety, który został wzniesiony w XIV w. (bez wieży, bo tę ukończono dopiero w 1482 r.), był najważniejszą świątynią miasta. Jego bryła nawiązuje do tzw. śląskiej szkoły architektonicznej – widać wpływ rozwiązań stosowanych w budowlach sakralnych Czech i zachodnich Niemiec.
Niemal od samego początku na wrocławskich mieszczanach spoczywał trud budowy i wyposażenia kościoła. Do nadzoru nad pracami budowlanymi i remontowymi oraz ich finansowaniem rada miejska powołała urzędników, tzw. witryków. To dzięki ich staraniom przez cały XIV i XV w. kościół św. Elżbiety wzbogacał się o nowe nastawy ołtarzowe, naczynia liturgiczne, epitafia oraz płyty nagrobne ustawiane we wnętrzu, na elewacjach oraz w pomieszczeniach 17 dobudowanych kaplic. Na początku XVI stulecia w świątyni znajdowało się 47 ołtarzy bocznych obsługiwanych przez 122 altarzystów, czyli duchownych opiekunów ołtarza w kościele.
Ołtarze fundowały poszczególne rodziny, o rodowodzie zarówno lokalnym – np. Prockendorffowie w latach 80. XV w. – jak i o obcych korzeniach, m.in. pochodzący z Norymbergi Imhoffowie czy Hübnerowie w latach 50. i 70. XV w. oraz przybyły z Bazylei w 1507 r. Hans Krappe.
Hans Pleydenwurff Ofiarowanie w świątyni (1462 r.)
KRZYSZTOF WILCZYŃSKI/MUZEUM NARODOWE W WARSZAWIE
Ołtarz główny
Ołtarz główny kościoła św. Elżbiety należał do najwybitniejszych dzieł późnogotyckiego malarstwa w tej części Europy. Został zamówiony w norymberskim warsztacie Hansa Pleydenwurffa. Był on jednym z najsłynniejszych malarzy, a jego sławę przyćmił dopiero Albrecht Dürer.
Norymberga uchodziła wówczas za jeden z najważniejszych ośrodków twórczości artystycznej Europy. Montaż monumentalnego i zachwycającego walorami artystycznymi ołtarza głównego został zakończony 30 IV 1462 r., a nadzorował go sam mistrz Pleydenwurff.
Obecność we Wrocławiu powstałego w Norymberdze dzieła, czyli w jednym z najważniejszych ośrodków produkcji artystycznej XV-wiecznej Europy, dowodzi nie tylko rozmachu i bogactwa wrocławskiego mieszczaństwa, lecz także rozbudowanej sieci kontaktów oraz ambicji posiadania dzieł sztuki europejskiej klasy. Co więcej, to właśnie wtedy pojawiło się nad Odrą jedyne udokumentowane dzieło warsztatu Hansa Pleydenwurffa.
Pierwotny wygląd ołtarza z kościoła św. Elżbiety stanowi przedmiot wielu dyskusji i spekulacji. Najprawdopodobniej był to pentaptyk, a więc nastawa ołtarzowa z dwoma parami ruchomych skrzydeł. W dni świąteczne, gdy ołtarz był całkowicie otwarty, oczom wiernych ukazywała się rzeźbiona środkowa część z figurami świętych, a na skrzydłach malowane sceny z dzieciństwa Chrystusa, w tym prezentowane Ofiarowanie w świątyni. Po zamknięciu wewnętrznych skrzydeł można było podziwiać malowane sceny pasyjne, m.in. Zdjęcie z krzyża. Z kolei rewersy zewnętrznych skrzydeł wypełniały malowane postacie świętych Hieronima i Wincentego.
Ofiarowanie w świątyni
Kwatera Ofiarowanie w świątyni stanowi jeden z dwóch zachowanych elementów ołtarza głównego kościoła św. Elżbiety. Na obrazie przedstawiono Marię z Józefem. Zgodnie z żydowskim zwyczajem przynieśli niedawno narodzonego Chrystusa do jerozolimskiej świątyni.
Scena ta, która w pełnym kształcie obejmowała jeszcze z pewnością postać prorokini Anny oraz starca Symeona trzymającego na rękach Dzieciątko, należy do cyklu opowiadającego historię dzieciństwa Jezusa – tematu pojawiającego się bardzo często w późnośredniowiecznych kwaterach ołtarzowych.
Druga zachowana kwatera ze sceną Zdjęcia z krzyża znajduje się obecnie w Norymberdze.
Rekonstrukcje
Niestety poliptyk już w 1497 r., zaledwie 35 lat po zakończeniu montażu, uszkodził piorun, niszcząc wiele elementów. Badacze starający się zrekonstruować jego pierwotny kształt ustalili, że składał się z rzeźbionej partii środkowej, wypełnionej przypuszczalnie rzeźbami Marii z Dzieciątkiem i świętych, oraz dwóch par malowanych i pozłacanych skrzydeł. Prawdopodobnie długo uchodził za dzieło wysokiej klasy, skoro mimo uszkodzeń dopiero w 1653 r. zdecydowano się na ustawienie nowej nastawy ołtarzowej.
Kościół św. Elżbiety we Wrocławiu przez stulecia ulegał licznym katastrofom budowlanym, lecz staraniem mieszkańców zawsze odzyskiwał swój blask. Porównanie wystroju wnętrza świątyni z 1925 r. ze stanem obecnym obrazuje skalę zmian, jakim poddano kościół na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Zniknęły m.in. XIX-wieczne polichromie ścienne oraz malowidła barokowego ołtarza głównego,które wymieniono na współczesne obrazy.
Wystawa 7 Cudów Wrocławia i Dolnego Śląska do obejrzenia od 3 lutego do 15 maja w Sali Mieszczańskiej Starego Ratusza.
