Katedry Wrocławia

Wrocław jest miastem aż pięciu katedr, co stanowi ewenement w skali ogólnopolskiej.
Wszystkie wrocławskie świątynie, które pełnią obecnie tę funkcję,
to kościoły zabytkowe, w większości gotyckie. Jednak tylko katedra rzymskokatolicka
św. Jana Chrzciciela powstała z myślą o funkcji biskupiej.

DARIUSZ GALEWSKI

Wrocław

1. Widok Katedry od południowego wschodu

ZDJĘCIA DARIUSZ GALEWSKI

Niemal wszyscy mieszkańcy naszego miasta wiedzą, że katedra rzymskokatolicka św. Jana Chrzciciela znajduje się na Ostrowie Tumskim, czyli „Wyspie Katedralnej”, położonej w ścisłym centrum Wrocławia. Tak jest od roku 1000, kiedy to ustanowiono polską metropolię kościelną z siedzibą w Gnieźnie. Niemniej należy pamiętać, że od czasów reformacji, kiedy to prawie całe miasto przyjęło wyznanie luterańskie, jedna z dwóch głównych świątyń parafialnych Wrocławia – kościół św. Elżbiety – była określana jako „protestancka katedra całego Śląska”.
Nie miało to jednak związku z powołaniem we Wrocławiu luterańskiego biskupstwa, lecz wyrażało szczególną rolę parafii elżbietańskiej w dziejach miasta i regionu.
Dopiero po zakończeniu II wojny światowej i zmianie przynależności państwowej Wrocławia i Dolnego Śląska powstały cztery kolejne katedry ustanowione dla innych wyznań chrześcijańskich. Najwcześniej, bo już w 1947 r., powstała Diecezja Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, a siedzibą biskupią został dawny dworski kościół Opatrzności Bożej przy ul. Kazimierza Wielkiego. Kilka lat później w 1951 r. utworzono Diecezję Wrocławsko-Szczecińską Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, której katedrą został po odbudowie dawny kościół św. Barbary przy ul. św. Mikołaja, którego wezwanie zmieniono na Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy. W 1961 r. powstała Diecezja Kościoła Polskokatolickiego, której katedrą stał się odbudowywany kościół św. Marii Magdaleny przy ul. Szewskiej, od średniowiecza druga wrocławska fara. Najmłodszą diecezją z siedzibą w naszym mieście jest Eparchia Wrocławsko-Gdańska Obrządku Bizantyńsko-Ukraińskiego ustanowiona w 1996 r. Jej katedrą jest kościół św. Wincentego i św. Jakuba przy pl. Nankiera, należący w średniowieczu do franciszkanów, a od 1530 do 1810 r. do norbertanów.
Mamy zatem we Wrocławiu aż pięć katedr i pięciu biskupów stojących na czele swoich diecezji, co stanowi ewenement w skali ogólnopolskiej. Wszystkie wrocławskie świątynie, które pełnią obecnie tę funkcję, to kościoły zabytkowe, w większości gotyckie, z wyjątkiem luterańskiej, które uległy poważnym zniszczeniom podczas wojny.

Jednak tylko katedra rzymskokatolicka św. Jana Chrzciciela powstała z myślą o funkcji biskupiej i stąd jej wyjątkowo okazała architektura i dekoracja, którym poświęcony zostanie osobny artykuł.
Chronologicznie najstarszym kościołem jest dawna miejska fara pw. św. Marii Magdaleny. Wzniesiona etapami na miejscu starszej świątyni w latach 1300–1362, m.in. przez Mistrza Pieszkę, jest okazałą trójnawową bazyliką na planie prostokąta z dwuwieżową fasadą i doskonale widocznym systemem konstrukcyjnym łukowo-przyporowym, typowym dla gotyku (zdj. 1).

2. Katedra polskokatolicka św. Marii Magdaleny,
wnętrze w stronę prezbiterium

Mimo dotkliwych zniszczeń, które nastąpiły już po zakończeniu wojny, w świątyni zachowały się słynny romański portal, przeniesiony w połowie XVI w. ze zburzonego opactwa norbertanów na Ołbinie i wmurowany w południową elewację, gotyckie sakramentarium, najwspanialsza manierystyczna ambona na Śląsku oraz kilkadziesiąt epitafiów i nagrobków wrocławskiego patrycjatu (zdj. 2).

3. Katedra greckokatolicka św. Wincentego
i św. Jakuba, widok od południowego zachodu

Kolejną monumentalną świątynią jest kościół św. Wincentego i św. Jakuba, który powstał w wyniku fundacji najstarszego klasztoru franciszkanów w Polsce, dokonanej w 1236 r. przez księcia Henryka II Pobożnego i jego żonę Annę. W obecnej postaci pochodzi z drugiej połowy XIV i początku XV w. i jest trójnawową jedenastoprzęsłową bazyliką, z długim prezbiterium charakterystycznym dla architektury zakonnej. Od północy przylega doń dawny klasztor norbertanów, a od południa smukła dzwonnica oraz barokowe kruchta i okazała kaplica opata Ferdynanda Hochberga (1723–1728), zrekonstruowana w latach 2001–2013 (zdj. 3).

Z bardzo bogatego barokowego wyposażenia nie pozostało nic poza kilkoma epitafiami i stallami, które od początku lat 50. XX w. ustawione są w prezbiterium katedry św. Jana Chrzciciela. Obecne wyposażenie w postaci ikonostasu (Jerzy Nowosielski i Witold Sadowski) pochodzi w znacznej części z poprzedniej siedziby parafii greckokatolickiej mieszczącej się w dolnym kościele św. Krzyża (zdj. 4).

4. Katedra greckokatolicka św. Wincentego
i św. Jakuba, widok w stronę prezbiterium

5. Katedra prawosławna Narodzenia Przenajświętszej
Bogurodzicy, widok od południowego wschodu

Katedra prawosławna to dawny filialny kościół św. Barbary, od 1525 r. protestancki. Jest to niewielka czteroprzęsłowa budowla na planie prostokąta, o trójnawowym halowym korpusie, krótkim prezbiterium i dwuwieżowej fasadzie (zdj. 5).

Z dawnego wyposażenia również nie zachowało się nic oprócz epitafiów, a obecne jest dziełem Jerzego Nowosielskiego, Adama Stalony-Dobrzańskiego i Sotirisa Adamopulosa (ikonostas, freski, witraże) (zdj. 6).
W kaplicy bocznej umieszczony jest starszy ikonostas (ok. 1905), pochodzący z rozebranej w 1938 r. cerkwi św. Mikołaja w Sosnowcu. Wokół świątyni znajduje się, tak jak w średniowieczu, cmentarz otoczony murem.

6. Katedra prawosławna Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy, wnętrze

7. Kościół ewangelicko-augsburski pw. Opatrzności Bożej,
widok od północnego wschodu

Dawny zbór kalwiński Opatrzności Bożej to najmłodszy z omawianych kościołów, wzniesiony nieopodal rezydencji królewskiej w latach 1747–1750, w stylu klasycyzmu (zdj. 7). Zbudowany jest na planie prostokąta z eliptycznym wnętrzem podzielonym dwiema kondygnacjami empor. W fasadzie znajduje się niewysoka wieża i portal z bogato zdobionymi ornamentem rokokowym drzwiami (zdj. 8).

Wewnątrz zachował się ambonowy ołtarz oraz prospekt organowy (1752). Z racji swojej rangi kościoła dworskiego świątynia stała się wzorem dla licznych zborów protestanckich wzniesionych na Śląsku w drugiej połowie XVIII w. Obecnie wraz z katedrą prawosławną, kościołem paulinów pw. św. Antoniego i synagogą Pod Białym Bocianem stanowi część Dzielnicy Czterech Świątyń, powołanej w 1995 r. przez przedstawicieli trzech wyznań chrześcijańskich i żydów.

8. Kościół ewangelicko-augsburski pw. Opatrzności Bożej,
portal główny